علت و علائم و درمان سالک چیست و آیا واگیر دارد
سالک
سالک ،سالک چیست،معنی سالک چیست،سالک چیست ویکی پدیا،سالک چیست،سالک چیست،بیماری سالک چیست،پشه سالک چیست؟،زخم سالک چیست،حشره سالک چیست،درمان سالک چیست
در این مطلب از سایت جسارت می خواهیم در مورد سالک صحبت کنیم.امیدواریم این مطلب مورد توجه شما سروران گرامی قرار گیرد.سالَک یا لیشمانیوز پوستی (نام‌های رایج در افغانستان: سال‌دانه یا دانه‌سال) شایع‌ترین نوع بیماری پوستی لیشمانیاز است که بر اثر گزش جنس ماده نوعی پشه خاکی به انسان منتقل میشود. عامل این بیماری انگلی به نام لیشمانیا است. سالک در کشورهای گرمسیری از جمله چین، سوریه، عربستان سعودی ، عراق، ایران، فلسطین، قفقاز و جنوب‌شرقی روسیه، پاکستان، افغانستان و هند شایع است. سالانه ۱۹ هزار مورد ابتلا به سالک در ایران ثبت میشود که سه هزار مورد آن مربوط به استان فارس است.
نحوه انتقال سالک
سالک توسط گزش برخی گونه‌های پشه خاکی آلوده منتقل میشود. پشه خاکی بسیار کوچک است و اندازه آن حدود یک سوم پشه‌های معمولی است و به سختی دیده میشود. در ایران دو نوع سالک شهری (نوع خشک) و روستایی (نوع مرطوب) وجود دارد. در سالک نوع شهری (خشک) مخزن بیماری عمدتا بیماران مبتلا و به طور تصادفی سگ‌ها هستند. به این ترتیب پشه خاکی ماده پس از خونخواری از اطراف زخم سالک، آلوده شده و در خونخواری مجدد در فرد سالم باعث انتقال بیماری میشود. در سالک نوع روستایی (مرطوب) موش‌های صحرایی مخزن بیماری هستند و پشه خاکی ماده پس از خونخواری از موش صحرایی مبتلا، آلوده شده و در خونخواری مجدد در فرد سالم باعث انتقال بیماری میشود.
سالک چیست
در حقیقت سالک یک ضایعه‌ی پوستی و زیرپوستی (زیر جلدی) عفونی از نوع گرانولوماتوز (برآمدگی و سفت و دانه دانه شدن نسج در اثر عفونت) است که باعث بروز زائده‌های نوک‌تیز روی پوست میشود که این زائده‌ها بعدا تبدیل به زخم (از نوع خشک یا مرطوب) می‌شوند. عوامل ایجاد کننده‌ی سالک، انگل‌های لیشمانیا ماژور (L. major) و لیشمانیا تروپیکا (L. tropica) هستند که بیشتر در مناطق هند، اطراف پاکستان، نواحی مدیترانه‌ای، کشورهای شوروی سابق، افغانستان، آفریقا، سودان و منطقی از این دست یافت می‌شوند. این بیماری عموما در کودکان و جوانان ایجاد میشود. اصلی‌ترین میزبان این انگل‌ها انسان و عامل ناقل آنها نوعی پشه‌ی خاکی است (نوع P.papatasi در شبهقاره هند و نوع P.sargenti در سایر مناطق). انگل لیشمانیا ماژور (L. major) موجب بروز زخم‌های مرطوب (به نام سالک شهری) میشود. این نوع از سالک بیشتر در مناطق بومی خاورمیانه، سودان، اتیوپی، نیجریه و آفریقا وجود دارد. مخزن این انگل، جوندگان وحشی هستند که در نقب‌های این مناطق زندگی می‌کنند. ناقلان این انگل‌ها نیز پشه‌های B.caucasicus و P.papatosi (دو نوع پشه‌ی خاکی) هستند که از این جوندگان آلوده به انگل، تغذیه می‌کنند و سپس این انگل را به انسان‌ها منتقل می‌کنند.
علائم و نشانه های سالک
در اغلب موارد بیماری سالک موجب تشکیل یک یا چند زخم پوستی میشود. زخم در مراحل اولیه به شکل یک جوش کوچک است که اطراف آن تا قطر دو سانتیمتر قرمز است. بعد از چند هفته این جوش‌ها تیره‌رنگ می‌شوند و اطراف آنها زخم‌های تشکیل میشود که دارای مرز مشخص است و دهانه زخم در مرکز آن قرار دارد. زخم‌ها ممکن است مرطوب و عفونی باشند یا این که خشک باشند و روی آنها پوسته‌پوسته شود. این زخم‌ها معمولا در نواحی از بدن ایجاد می‌شوند که شخص آن را با لباس نمی‌پوشاند (و در معرض نیش حشره است)، خصوصا در صورت و دست و پا. بعد از گزیده شدن توسط حشره ممکن است بلافاصله این زخم‌ها ایجاد شوند و در مواردی نیز ممکن است، بیماری هفته یا ماه‌ها در مرحله کمون باشد و سپس زخم‌ها ایجاد شوند. در برخی موارد ممکن است عفونت اسپوروترکوئید در اندام‌های دیگر از جمله غدد لنفاوی جلدی نیز گسترش پیدا کند.
عامل سالک چیست
زخم های متعدد یا بعلت گزش یا در بیشتر موارد بعلت خاراندن زخم و انتقال انگل به قسمت های سالم پوست بروز می کند. زخم های سالک به شکل های متفاوت ، از جمله شکل خشک (نوع شهری ) و شکل مرطوب ( نوع روستایی ) بروز می کند. در تمام شکلهای زخم ، پس از ورود انگل به درون پوست از طریق نیش پشه خاکی ، ا بتدا برآمدگی کوچک و قرمز رنگی ظاهر می شود. در نوع خشک ، زخم مرطوب ایجاد نمی شود . اما در شکل مرطوب ، وسط ضایعه زخم شده و حاشیه پیشرفت می کند. زخم های مرطوب بین شش تا نه ماه و زخم های خشک حدود یک سال ( سالک یعنی کمتر از یکسال ) دوام یافته، پس از آن بهبود می یابد و جای آن به صورت جوش گاه فرو رفته و پایدار برای تمام عمر باقی می ماند که ممکن است به زیبایی فرد نیز لطمه بزند. در بیشتر موارد ، عفونت های ثانویه باکتریایی و قارچی باعث تشدید علائم و دوام بیشتر زخم می شود.
انواع سالک
سه نوع مختلف سالک عبارت‌اند از پوستی، احشایی و پوستی مخاطی که نادر است. انواع متفاوتی از انگل لیشمانیا هر یک از این انواع بیماری را باعث می‌شوند. متخصصین عقیده دارند که در حدود 20 گونه‌ی مختلف از انگل لیشمانیا می‌توانند بیماری سالک را در انسان تولید کنند.
چرا سالک یک بیماری جدی است
ضایعه سالک به شکل یک زخم بدشکل ممکن است برای بیشتر از یکسال باقی بماند. که موجب اثرات روانی در بیمار حتی پس از بهبودی گردد. در برخی موارد با تهاجم به پلک و بینی ممکن است موجب ایجاد ضایعه (اسکار) ماندگار در چهره و یا تغییر شکل شدید در قیافه بیمار گردد. بعلاوه ایجاد عفونت ثانویه با باکتری‌ها، ممکن است ایجاد عوارض منتشر شدید نماید.
روند بیماری سالک
پس از گزش شخص توسط پشه خاکی ماده آلوده و گذشت ۲ تا ۸ ماه (دوره کمون بیماری)، در محل گزش پشه، برجستگی به رنگ قرمز در پوست ایجاد می شود که کمی خارش دارد، ولی فاقد درد می باشد. با گذشت چند هفته، این برجستگی سفت شده و اطراف آن ملتهب و به رنگ قرمز در می آید و بعد از دو تا سه ماه بر روی برجستگی، فرورفتگی به عمق یک میلیمتر ایجاد می شود که به تدریج از ضایعه، مایعی ترشح می شود که تدریجا به صورت دلمه در می آیند. با گذشت زمان، رنگ دلمه قهوه ای شده و سرانجام به صورت زخم سرباز در می آید. این زخم دارای حاشیه نامنظم و برجسته است. اگر دلمه از روی زخم برداشته شود، زخم دارای سطحی شفاف و قرمزرنگ می باشد که کف آن فرورفته است. این زخم درد ندارد، ولی گاهی دارای کمی خارش است. در صورتی که زخم به باکتری و یا قارچ آلوده نشود، ابتدا از مرکز شروع به بهبودی کرده و به تدریج التهاب زخم کاهش پیدا می کند و آن دلمه خشک می شود و پس از ۶ تا ۱۲ ماه ضایعه بهبود می یابد و جای آن به صورت جای سوختگی و جوشگاه یا اسکار مشاهده می شود.
دوره کمون سالک
دوره کمون بیماری سالک خشک، بین 2 تا 6 ماه است؛ در ابتدا یک جوش کوچک روی صورت پیدا میشود و این جوش به‌تدریج بزرگ شده و تبدیل به ضایعه پوستیِ زخمی میشود؛ زخم این ضایعه پوستی، در مرکز آن است و این ضایعه به‌صورت مدور است و مرز مشخصی دارد و در اطراف این ضایعه پوستی، مرز گوشتی زبری وجود دارد و از آن ماده عفونی ترشح میشود؛ سالک خشک ممکن است به‌صورت یک زخم واحد یا تعداد زیادی زخم در نقاط باز بدن (که با لباس پوشیده نشده‌اند) باشد.
ضایعات سالک
۱) شکل خشک ۲) شکل مرطوب ۳)اشکال غیر معمول ۴ ) شکل مزمن ۵)شکل لوپوئید یا عود کننده ۶) ضایعات ناشی از مایه کوبی
سالک شهری یا سالک خشک
حدود ۲ تا ۸ ماه پس از گزش، ورم سرخ رنگ و بدون درد در محل گزش پیدا شده و کم‌کم بزرگ و زخمی میشود. اندازه زخم چند میلیمتر تا چند سانتیمتر می‌باشد که معمولاً در مناطق باز بدن مانند صورت، دست و پا دیده میشود. ضایعه به آهستگی و طی مدت ۶ ماه تا یک سال بهبود می‌یابد که درصورت عدم درمان مناسب، در محل زخم یک جوشگاه فرورفته و دائمی باقی می‌ماند که به زیبایی لطمه می‌زند. مخزن بیماری در نوع شهری انسان است و سگ نیز به‌طور اتفاقی مبتلا و می‌تواند به عنوان مخزن عمل نماید.
سالک روستایی یا سالک مرطوب
چند هفته پس از گزش پشه (بسته به تعداد محل گزش) زخم‌های متعددی در نقاط باز بدن که مورد گزش قرار گرفته‌اند پیدا میشود. ضایعات معمولاً ترشح دار و مرطوب هستند و معمولاً پس از ۶–۴ ماه بهبود می‌یابند و از خود جوشگاه آثار پوستی پایدار و نامناسبی به جا می‌گذارند. مخزن اصلی بیماری سالک روستایی برخی انواع جوندگان هستند که مهمترین آنان در ایران جربیل بزرگ (رومبومیس اوپیموس) است. جوندگان دیگری نیز بعنوان مخزن لیشمانیوز جلدی نوع روستایی در ایران مورد بررسی و تأیید قرار گرفته‌اند که از آن جمله جرد لیبیایی (مریونس لیبیکوس) در شهرستان نطنز استان اصفهان، جرد صحرایی هندی (مریونس هوریانه) در سیستان و بلوچستان و جربیل هندی (تاترا ایندیکا) در خوزستان را میتوان نام برد. انگل لیشمانیوز در فرم آماسیتگوت در بدن میزبان مهره دار مثل انسان و حیوان قرار دارد و اغلب در داخل ماکروفاژها یعنی سلولهای بیگانه خوار زندگی می‌کند. پشه خاکی جنس ماده خونخوار است و با مکیدن خون این انگل را می‌بلعد و سپس با نیش زدن پشه خاکی ماده آلوده این انگل به انسان یا حیوان سالم منتقل شده و باعث بروز زخم سالک می‌گردد.
روش‌های پیشگیری سالک
هنگام خوابیدن در فضای آزاد از پشه بند استفاده شود. روی درها و پنجره‌های ورودی تورهای بسیار ریز نصب شود. از نگهداری دام و طیور در منازل خودداری شود. از انباشتن و ریختن خاکروبه و نخالهٔ ساختمانی زباله و کودهای حیوانی در مناطق مسکونی اجتناب شود. بهسازی محیط و ترمیم محل استراحت و رشد و تکثیر پشه (شکاف دیوارها) بطور دقیق و صحیح صورت پذیرد. از رها شدن فاضلاب‌ها در معابر خودداری گردد. جمع‌آوری و درمان سگ‌های ولگرد و مبارزه با جوندگان به روش صحیح. برای درمان آن فریز کردن ویاتزریق آمپول گلوکانتین توصیه میشود.
مدت درمان بیماری سالک
در مواجهه با این بیماری اخیراً تحقیقات کاملتری توسط پزشکان صورت گرفته است و در صورتی که به موقع نسبت به درمان آن اقدام شود ظرف مدت ۲ الی ۳ هفته بهبودی حاصل خواهد شد البته نکته مورد توجه در درمان این بیماری ویروسی جلوگیری از انتقال آن به دیگر نواحی بدن است.
پیشگیری از سالک
بنابر اعلام مرکز مدیریت بیماری‌های وزارت بهداشت، با رعایت موارد ذیل میتوان احتمال ابتلا به سالک را بسیار کاهش داد و یا اصلا به آن مبتلا نشد: – در مناطقی که این بیماری وجود دارد حتی‌الامکان در هنگام غروب آفتاب و شب از خانه خارج نشوید، چرا که در این زمان پشه خاکی حداکثر فعالیت را دارد. – روی پنجره‌ها توری مناسب نصب و پشت درها پرده مناسب آویزان کنید تا امکان ورود پشه خاکی به داخل خانه به حداقل برسد. – هنگام غروب آفتاب و در طول شب از پشه بند آغشته به حشره کش استفاده کنید. – برای از بین بردن پشه‌ها در داخل اطاق‌ها از اسپری حشره‌کش استفاده کنید. – در صورت بروز سالک درمان خود را جدی بگیرید؛ چرا که در نوع شهری امکان انتقال بیماری به افراد سالم وجود دارد. – خانه خود را با فاصله مناسب از اصطبل دام‌ها بسازید. – در جمع آوری و دفع مناسب زباله، نخاله‌های ساختمانی و تسطیح مخروبه‌ها که مکان‌های مناسبی برای تکثیر پشه خاکی هستند، دقت کنید و با مسئولان مربوطه همکاری کنید. – جهت معدوم کردن جوندگان در نوع روستایی با مسوولان ذیربط همکاری کنید. – در کنترل بیماری در سگ‌ها و نگهداری بهداشتی سگ‌ها در نوع شهری با مسئولان همکاری کنید.
شیوع سالک
این بیماری در کودکان و نوجوانان بیشتر شایع است. در بزرگسالان، این بیماری بیشتر در میان زنان شایع است. سوءتغذیه و سطح پایین سلامتی فرد نمی‌تواند تاثیری در بروز بیماری سالک و شکل‌گیری زخم‌ها داشته باشد، اما این عوامل در چگونگی پیشروی بیماری تاثیر بسیار مهمی دارند. افرادی که زخم‌های کوچکی در پاهایشان دارند و با وجود این زخم‌ها، پایشان با آب یا گل‌آلوده در تماس است.
تشخیص سالک
تشخیص بیماری سالک با مشاهده و بررسی زخم سالک انجام میشود. در ۷۰ درصد از موارد میتوان با نمونه‌برداری از پوست و آزمایش آن، نوع انگل را تشخیص دارد. روش‌های موجود برای تشخیص بیماری سالک عبارتند از: تشخیص انگل توسط میکروسکوپ با نمونه‌برداری و کشت – تشخیص آنتی‌ژن‌های انگل توسط آزمایشات ایمونولوژی – تشخیص DNA انگل در بافت
سالک احشایی
سالک احشایی در با نام سالک سیستمیک نیز شناخته میشود. این بیماری معمولاً دو تا هشت ماه پس از نیش پشه خاکی در فرد ایجاد میشود. این عارضه ارگان‌های داخلی مانند طحال و کبد را درگیر می‌کند. این بیماری با درگیر کردن این ارگان‌ها بر روی سیستم ایمنی فرد نیز تأثیر می‌گذارد. این عارضه در صورت درمان نشدن تقریباً همیشه باعث مرگ میشود.
سالک پوستی
سالک پوستی تنها باعث ایجاد زخم‌هایی بر روی پوست میشود. این عارضه شایع‌ترین نوع بیماری سالک است. درمان این عارضه ممکن است ضروری نباشد ولی میتوان با انجام برخی روش‌های درمانی، سرعت ترمیم را افزایش داده و از ایجاد عوارض جلوگیری کرد.
سالک پوستی مخاطی
یک نوع نادر این عارضه، سالک پوستی مخاطی است. این بیماری ممکن است چندین ماه پس از بهبود زخم‌های پوستی ایجاد شود. این نوع از بیماری سالک، غشاهای موکوزی بینی و کام را درگیر کرده و به‌عنوان زیرمجموعه‌ای برای سالک پوستی شناخته میشود. با این حال، این عارضه جدی بوده و به خودی‌خود بهبود نیافته و نیاز به درمان خواهد داشت.
تشخیص سالک پوستی
پزشک شما ممکن است با بریدن تکه‌ای از یکی از زخم‌ها، از پوست شما نمونه‌برداری کند. او برای تشخیص نوع انگل، این نمونه را در زیر میکروسکوپ تحت بررسی قرار داده و یا آن را کشت می‌دهد. در روش کشت دادن نمونه، به انگل‌ها اجازه داده میشود تا تکثیر شوند و مقدار آنها به حد قابل تشخیص برسد.
تشخیص سالک احشایی
در بسیاری از موارد، افراد نیش پشه خاکی را به یاد نمی‌آورند بنابراین تشخیص این عارضه ممکن است کمی دشوار باشد. در ابتدا پزشک یک معاینه‌ی فیزیکی را انجام داده و بزرگ شدن کبد و طحال را بررسی می‌کند. سپس ممکن است یک نمونه‌برداری از مغز استخوان و یا یک آزمایش خون انجام شود. این آزمایش‌ها برای تشخیص وجود انگل انجام می‌شوند. در صورت ضرورت انجام کشت، ممکن است تشخیص دو تا چهار هفته زمان ببرد.
عوارض احتمالی سالک
احتمال ایجاد عوارض پوستی زیر وجود دارد: خونریزی ، عفونت‌های دیگر که به دلیل ضعیف شدن سیستم ایمنی ایجاد می‌شوند و ممکن است جان فرد را تهدید کنند.، بدشکلی سالک احشایی معمولاً کشنده است. با این حال مرگ اکثراً به دلیل عوارض بیماری اتفاق می‌افتد نه خود آن. اگر به ویروس HIV آلوده باشید، احتمال ابتلا به این بیماری در شما بالاتر است. عوارض این بیماری نیز اکثراً در مقابل روش‌های درمانی مقاوم‌اند.
چشم‌انداز طولانی مدت سالک
زخم‌ها می‌توانند باعث ایجاد بدشکلی و جای زخم دائمی شوند که البته برخی روش‌های درمانی می‌توانند از شدت آنها بکاهند. داروها نیز می‌توانند این بیماری را درمان کنند. با این حال، روش‌های درمانی زمانی بیشترین کارایی را دارند که سیستم ایمنی فرد هنوز آسیب ندیده باشد. سالک احشایی در صورت درمان نشدن معمولاً می‌تواند در عرض دو سال فرد را از پا دربیاورد.
مراقبت های اولیه در بیماری سالک چیست
۱- مراجعه به پزشک و یا نزدیک ترین مرکز بهداشتی- درمانی. ۲- شستشوی روزانه با آب و نمک (یک بطری آب جوشیده با دو قاشق غذاخوری نمک طعام) سبب بهبودی خود به خودی طی یک دوره سه تا شش ماهه میشود(dot) زخم سالک را باید با گاز استریل یا لباس مناسبی پوشاند تا از پخش آلودگی و انتقال بیماری به دیگران جلوگیری شود
معیارهای تشخیص آزمایشگاهی سالک
۱- مثبت بودن آزمایشات انگل شناسی (تهیه گسترش از مغز و استخوان – طحال – کبد – غدد لنفاوی – خون ) و کشت ازبیوپسی یا مواد آسپیره شده از اعضاء ۲- مثبت آزمایشات سرولوژی (DAT,ELIZA, IFA) تهیه نمونه خون برای انجام تستهای سرولوژی بسادگی امکان پذیر است. میتوان نمونه خون را در لوله های باریک هپارینه از نوک انگشت بیمار پس از ضد عفونی کردن انگشت با الکل و سوراخ کردن آن با تیغه نوک تیز استریل یا لانست یکبار مصرف تهیه کرد. پلاسمای آن را بوسیله سانتریفوژ کردن جدا نمود یا با تماس دادن کاغذ صافی آزمایشگاهی با خون روی انگشت بیمار مقداری از خون را بصورت یک لکه یکنواخت بقطر حدود یک سانتیمتر جذب کاغذ کرده و پس از خشک شدن مورد آزمایش آگلوتیناسیون مستقیم که انجام آن را در آزمایشگاههای کوچک و دور افتاده با تجهیزات ساده و دور افتاده عملی است قرار داد.
